krš

krš (kras, tal. carso, slov. kras), poseban tip reljefa, odn. morfološka i vizualna specifičnost površinskoga reljefa (»kamenjar«) u lako topljivim karbonatnim stijenama (vapnenci i dolomiti). Voda u kršu uz pomoć ugljičnog dioksida otapa karbonatne stijene, ovisno o njihovu litološkom sastavu brže ili sporije, jače ili slabije, što dovodi do procesa okršavanja i oblikovanja gologa krša, te urezivanja ili usijecanja pukotina i škrapa kroz koje nestaju oborinske vode s površine i odlaze u podzemlje. U kanjonima, uvalama i poljima u kršu površinski tokovi nestaju u otvorima stvorenih ponora i nastavljaju svoj podzemni tok sustavom kanala i pukotina. Otjecanje površinske vode u okršeno podzemlje i bezvodnost na površini glavne su značajke svih krških prostora. Radom vode u podzemlju u dubinama od nekoliko metara do više od 1000 m tijekom najmlađega geol. razdoblja oblikovani su mnogi uspravni i vodoravni kanali, dvorane i prolazi različite veličine, širine, dužine i dubine. Proces okršavanja nastavlja se u karbonatnim naslagama po zakonu sile teže sve do postojeće vodonepropusne barijere, odn. do pojave klastičnih sedimenata ili gromadasto-kompaktnih i tektonski neporemećenih slojeva. Vidljivi oblici na površini nastali kao rezultat okršavanja nazivaju se egzokrš (škrape, kamenice, ponikve, kanjoni, uvale, polja, zaravni), a u podzemlju oblikovani sustavi šupljina endokrš (jame, špilje, pukotine). Fluviokrš je tip reljefa oblikovan složenim procesima površinskoga tečenja, otapanja i poniranja na topivim stijenama. Duboki krš je razvijen u debelouslojenim karbonatnim naslagama, a plitki krš u tanjim serijama karbonatnih stijena. Krški reljef Istre dio je dinarskoga pojasa planina, odn. dio jadranske karbonatne platforme od vremena kada su mezozojske i tercijarne naslage postale površinski reljef na kojem su počeli egzogeni procesi oblikovanja i proces okršavanja. Za površinske vodene tokove u krškom reljefu Istre karakteristično je stvaranje prostranoga sljevnog područja građenog od klastičnih vodonepropusnih naslaga fliša, njihovo poniranje u tektonski razlomljenim vapnenačkim sedimentima u oblikovanim ponorima (→ Pazinska jama, ponor Čiže) ili površinsko otjecanje do mora uz uočljivo kanjonsko urezivanje (→ Limska draga, Limski zaljev, Vranjska draga, Pazinčica, Boljunčica, Mirna, Raša). Posljedica procesa okršavanja u Istri postojanje je više od 1300 speleoloških pojava: → jame (75%), pećine ili špilje (21%), ponori (3%). Najviše ima jama dubokih do 60 m (više od 500 jama) te pećina do 50 m (više od 180). Pećina duljih od 500 m ima 7; jedna je jama dublja od 300 m (ponor Rašpor). Na 1 km² na istar. vapnenačkom platou nalazi se 3–10 speleoloških pojava, a na prostoru Ćićarije i Učke 10–15 takvih pojava. Geol. građa naslaga, njihova tektonska razlomljenost i količina oborina osnovni su čimbenici koji određuju stupanj okršenosti istar. prostora.

LIT.: S. Božičević, Brojnost speleoloških pojava u Istri i njihova rasprostranjenost u odnosu na geološku građu, Zbornik radova 1. hrvatskog geološkog kongresa, 1, Zagreb 1955.

S. Božičević